Elektrikli otomobiller şu anda halihazırda sürdürülebilir en pak ulaşım araçları olarak lanse ediliyor. Yüzde sıfır emisyonlu ve teknoloji mükemmeli elektrikli araçlar, bizi içten yanmalı motorlardan ve sıvı yakıtlardan kurtarıyor üzere görünüyor. Pekala gerçekte durum tam olarak bu türlü mi? Bazıları için elektrikli arabalarının önder olan Tesla, bu yılın başlarında S&P 500 ESG endeksinden “düşük karbon stratejisi eksikliği” nedeniyle çıkarılmıştı. ESG derecelendirmelerinin yararını ve manasını bir tarafa bırakırsak, yönlendirilen bu çeşit tenkitler de haklılık hissesi hakikaten var mı?
*ESG puanı, bir şirketin çevresel tesir, toplumsal tesir ve yönetişim alanlarında ne kadar sürdürülebilir olduğunu belirlemek için kullanılan bir derecelendirmedir.
Her vakit bir dönüşüm oldu
19. yüzyılda büyük kentlerin en büyük emisyon sorunu sizce neydi? O çağın en büyük emisyon meselesinin kaynağında at otomobilleri ve hasebiyle at gübresi yatıyordu. At otomobilleri ve pislikleri çok sinek ölçüsüne, hastalıklara ve kokuya neden oluyordu. 20. yüzyılın başlarında içten yanmalı motorlu otomobillerin gelmesiyle birlikte bu sorun kendi kendine çözülmeye başladı. Lakin bu sefer farklı bir sorun, farklı bir kirlilik vardı: Sera gazı. Atmosferdeki sera gazlarının (CO2 gibi) artması güneş ışınlarının sera gazlarıyla yeryüzünde tutulmasına ve hasebiyle dünyanın ısınmasına neden oluyor. Günümüz global ısınma ve iklim değişikliği hususlarının ana sorunu bu.
21. yüzyılda ise pilli elektrikli araçlar yahut daha etraf dostu araçlar içten yanmalı arabaların yerini almaya başladı. Kimilerine nazaran elektrikli araçların karbon ayak izi (atmosfere salınan sera gazlarının karbondioksit cinsinden karşılığı) sıfır iken kimilerine nazaran içten yanmalı klasik otomobillerden daha büyük bir karbon ayak izine sahipler. Çünkü bunun nedeni olarak, pille çalışan elektrikli araçların -özellikle pillerinin- üretimi ve imhasının yanı sıra onlara güç sağlayan elektriği oluşturmak için kömür üzere yüksek kirliliğe neden olan yakıtların kullanılıyor olması.
Elektrikli arabaların yararı neler?
Birinci olarak yeterli şeylerden bahsedelim. Elektrikli araba fabrikadan çıktığı ve yollara indiği anda inkar edilemez ölçüde emisyon açısından son derece uygun çevresel performans sunuyor. Yani pilleri yahut kendileri patlamadıysa yahut yeni bir pil muhtaçlığı yoksa, elektrikli araba hiçbir kirli gaz salınımı yapmıyor. Lakin bir şeyin ne kadar etraf dostu olduğunu belirlemek için bu metrik tek başına kâfi değil, olaya biraz daha geniş bir yelpazeden bakmak gerekiyor. “Sahip olduğunuz tek şey çekiçse, her şey çivi üzere görünmeye başlar.” – Abraham Maslow.
1. Maliyet avantajı
Elektrikli arabaların güç masrafları, klâsik arabalara kıyasla daha düşük. Kimi ülkelerde elektrikli arabaların fiyatları klasik arabalardan daha fazla olabiliyor. Bu durum yeniden ülkeden ülkeye farklılık gösteren vergi, kredi ve başka teşviklerle eşitlenebiliyor. Birtakım durumlarda elektrikli arabalar klâsik araçlardan daha ucuza da satın alınabiliyor. Bunun üstüne güç yahut yakıt maliyet avantajını ekleyince elektrikli arabalar bu alanda daha fazla yarar sağlıyor. Üstelik üretim hacmi ve pil teknolojisi daha da geliştikçe, elektrikli araç fiyatlarının daha da düşeceği iddia ediliyor. Bunun da ötesinde, elektrikli araçların bir motoru olmadığı için, çalıştırma ve bakım maliyetleri ekseriyetle klâsik araçlara kıyasla daha düşük. Öte yandan pilleri değiştirmek çok kıymetli olabiliyor.
2. Güç dalı faydası
Elektrikli araçların bir öteki dolaylı fakat değerli yararı da ulusal güç güvenliği ile ilgili. Yapılan araştırmalar elektrikli araçların, ülkelerin güç sanayisi açısından kıymetli role sahip olabileceğini gösteriyor. Çünkü birden fazla ülke içten yanmalı arabalarda kullanılan yakıtı ithal ediyor. Bu sürdürülebilir yahut iktisat açısından zafiyet oluşturan (Rusya-Avrupa örneği gibi) bir durum. Elektrikli arabaların muhtaçlığı olan şey yalnızca elektrik. Bunu her ülke, kendi ülkesinde yenilenebilir güç kaynakları yahut petrol harici fosil kaynaklarla sağlayabilir. Bu da enerji bağımsızlığı için önemli bir rol oynamakta.
3. Elektrikli araçların yakıt verimliliği
Elektrikli tahrik bileşenleri son derece verimli olduğundan, elektrikli araçlar güç harcamalarından kıymetli ölçüde tasarruf sağlayabilir. Bununla birlikte elektrikli araçlar için yakıt iktisadı, büsbütün yahut temel olarak elektrikle çalıştıkları için klâsik araçlardan farklı halde hesaplanır. Elektrikli araçların yakıt verimliliği, 100 mil (160 km) başına kilowatt-saat (kWh) ve galon başına mil (MPG) olarak hesaplanıyor. Çağdaş günlük kullanım için tasarlanan büsbütün elektrikli arabalar 130 MPG’ye ulaşabiliyor ve ve yalnızca 25 ila 40 kWh tüketim ile 100 mil (160 km) seyahat edebiliyor.
Kıyaslamayı büsbütün elektrikli değil de hibrit için de yapabiliriz. FuelEconomy.gov’a nazaran 2021 Toyota Corolla Hybrid’in yakıt verimliliği galon başına 52 mil (MPG) düzeyindeyken standart Corolla (dört silindirli, otomatik) sadece galon başına 34 mil (MPG) düzeyinde. 4. Düşük yahut sıfır emisyon
Elektrikli ve hibrit araçları konvansiyonel araçlarla karşılaştırdığımızda, elektrikli ve hibrit araçlar çalışma sırasında değerli ölçüde daha az ziyanlı emisyona sahip. Hibrit araçlar kısmen ziyanlı emisyonlar yayarken büsbütün elektrikli araçlar sıfır emisyonla çalışır. Ama burada bir püf noktası var: Elektrikli araçlar için kullanılan elektrik. Şayet, elektrik nispeten az ziyanlı yahut yenilenebilir güç kaynakları kullanılarak üretiliyorsa elektrikli araçlar klasik araçlara nazaran ekseriyetle önemli emisyon avantajı sağlar.
Ancak, elektrikli araçların üretimi yahut şarj sürecinde kullanılan elektrik halihazırda fosil yakıtlar tarafından üretiliyorsa emisyon avantajı o kadarda dramatik olmayacaktır.
Elektrikli arabaların etrafa tesiri neler?
Yapılan birden fazla araştırma elektrikli arabaların kullanım senaryoları ile ilgilenerek bir etraf tesiri sonucu ortaya koyuyor. Lakin elektrikli arabaların etraf kirliliğini araştırmak için bakılması gereken asıl nokta kaçırılıyor üzere duruyor. Üstte da dediğimiz üzere: “Sahip olduğunuz tek şey çekiçse, her şey çivi üzere görünmeye başlar.” Dolayısıyla biraz daha geriye bakmamız gerekiyor. Elektrikli otomobillerin etrafa tesirine bakacaksak onların üretimi en kritik noktadır. Bu alanda yapılan bir çalışma klasik ve elektrikli araçların şeffaf bir ömür döngüsü (beşikten mezara tüm süreç) oluşturdu. Çalışma 2012 yılında, 150.000 kilometrelik kullanım ömrü çerçevesinde yapılmış durumda. Araştırmaya göre elektrikli araçlar, klâsik araçlara kıyasla global ısınmada %10 ila %24’lük bir azalma sağlıyor.
Bu şahane değil mi? Yeniden bu noktada da bir gizli bir sorun var. Yüzde 20 seviyesinde karbon emisyon avantajının başka alanlarda bir maliyeti bulunuyor. Çalışma tıpkı vakitte elektrikli araç üretiminin insan bazlı zehirlenme, su kirliliği, etraf kirliliği ve metal kaynak tüketimini kıymetli ölçüde artırabileceğini gösterdi.
Neyse, artık unsur madde elektrikli araçların etrafa tesirine göz atalım.
1. Pil üretimi
Elektrikli arabalardaki pillerin üretiminde lityum, kobalt ve nikel gibi ender toprak elementleri ve mineralleri bulunuyor. Bu minerallerin çıkarılması önemli kirlilik/ekosistem hasarı ile sonuçlanan büyük ölçüde su tüketimi ve güç gereksinimi gerektirmekte. Bu süreçte büyük ölçüde kükürt sızdırabilen kobalt madenleri öne çıkıyor. Pillerin üretiminin yanında geri dönüştürmesi de sıkıntı ve değerlidir. Sonuç olarak ortada bir kimya var ve kaynak tükeniyorsa o kaynağın yerine tabiattan yenisini koymak gerekiyor. Sadece bu maliyet yüzünden ömrünü doldurmuş piller atılır. Tıpkı elektrikli araba pillerinde olduğu üzere. Yani elektrikli arabalardaki piller enerji/kaynak açısından uzun vadede birer çöpe dönüşüyor. Allied Market Research analistlerine nazaran pil geri dönüşüm pazarı 2017’de yaklaşık 139 milyon dolar düzeyindeyken 2025’e kadar 2.27 milyar dolara ulaşacak.
2. Elektrikli araba üretimi
Hem elektrikli araçlarda hem de klasik arabalarda ortak olan modüller var lakin bunların dışında elektrikli araçlar, pilleri için gerekli olanlar dışında daha fazla ölçüde farklı elektrikli bileşenlere sahip. Elektrik motorları, sensörler ve ilgili elektrik bileşenleri de nikel, bakır ve alüminyum gibi büyük ölçüde toksik mineral gerekiyor. Elektrikli arabalar ve klâsik arabalar daha yola çıkmadan evvel çok fazla güç harcarlar. Yeni bir araç yola hazır olmadan evvel çelik, kauçuk, cam, plastik, boya ve daha pek çok gerecin üretilmesini gerektiriyor.
Benzer halde, bir arabanın çevresel tesiri, kullanım ömrü dolduktan çok sonra da devam eder. Plastik ve metal üzere eserler geri dönüştürülmezlerse tabiatta çok uzun bir müddet kalabiliyor. Neyse ki günümüzde bir aracın dörtte üçü geri dönüştürülebilir. Ancak bu geri dönüşüm ve yok etmenin de çevresel maliyetleri var ve bunu ölçmek çok daha sıkıntı. Bu geri dönüşüm maliyeti her iki cins arabada de ortak.
3. Hava kirliliği, su kirliliği ve dahası
Avrupa Etraf Ajansı’nın (EEA) 2018 yılında yaptığı kapsamlı bir araştırmaya nazaran, bileşen imalatında ve araç montajında enerji kullanımından kaynaklanan SO2, NOx, partikül madde (PM) emisyonları ve öteki kirleticiler, elektrikli araba üretimi ile alakalı hava kirliliğinin en önemli kaynakları ortasında yer alıyor. Çalışmaya nazaran, elektrikli araç üretiminden kaynaklanan NOx, SO2 ve PM emisyonları, tüm üretim süreci boyunca (hammadde temini dahil), içten yanmalı araba üretimine kıyasla 1,5-2,5 kat daha fazla.
4. Elektrik üretimi
Elektrikli arabalar için elektrik gerekir. Bu yakıt ikmali de dünyanın büyük çoğunluğunda kömür, gaz yahut petrol üzere yenilenemeyen güç santrallerinden elde ediliyor. Bu santraller, elektrikli arabanın üretim evresinde olduğu üzere, havaya büyük ölçülerde GHG, Azot ve Sülfür oksit ve zehirli partiküller saçar. 5. Ömrünün sonuna gelen elektrikli otomobil
Elektrikli arabalar hurdaya çıktığında uygun bir formda imha edilmezlerse adeta bir etraf bombası haline dönüşüyorlar çünkü içerlerinde bir çok kimyasal husus içeriyorlar, en kıymetlisi de piller. The Guardian’a göre 2021 ile 2030 ortasında 12 milyon tondan fazla atık lityum iyon pil olacak. Bu pillerin üretiminden kaynaklanan etraf problemini geçelim, bunların atık halleriyle oluşacak dağ üzere bir yığın tehlikesi bulunuyor.
Bu atık pillerle ne yapılacağı hala daha belgisiz. Geri mi dönüştürülecekler yoksa farklı alanlarda mı kullanılacaklar?
Sıfır emisyon yalanı
Sonuç olarak elektrikli arabalar hakkındaki “çevre dostu”, “sıfır emisyon” gibi yaklaşımlar ziyadesiyle abartılı. Elektrikli araba üretmek için kullanılan güç, bilhassa pil ve öteki bileşenler için gerekli olan madencilik ve hammaddelerin işlenmesi, aracın kullanım ömrü boyunca oluşan karbondioksit emisyonlarının neredeyse yarısını oluşturuyor.
Bir elektrikli arabanın, pilini şarj etmek için kullanılan elektriğin üretiminden bağımsız olarak ömrü boyunca 80.467 km (50.000 mil) sürüldüğünü varsayalım. Bu senaryoda, elektrikli araba akaryakıtla çalışan bir arabadan daha fazla karbondioksiti atmosfere salmış olacak.
Elektrikli araba 144.841 km (90.000 mil) sürülürse ve pili daha doğal gazla çalışan santrallerden gelen elektrikle şarj edilirse, akaryakıtla çalışan bir otomobilden %24 daha az karbondioksit salacaktır. Münasebetiyle elektrikli araçların emisyon katkısı kullanım ömürleriyle hakikat orantılı. Bu da pil teknolojisinin ve ömrünün artırılması gerektiğini gösteriyor.
Elektrikli arabalar yeniden de daha çok etraf dostu
Bu Ocak ayında, Ricardo PLC tarafından ulaşım ve yakıt üzerine odaklanan kar emeli gütmeyen bir niyet kuruluşu olan Fuels Institute için yürütülen bir çalışma, 322.000 kmlik (200.000 mil) bir sürüş uzaklığında içten yanmalı bir aracın 66 ton sera gazı emisyonu yayacağını gösteriyor. Birebir arada elektrikli otomobil ise 39 ton yaymakta. Yaklaşık bir 32 bin kilometre sonra ise pil üretiminden kaynaklanan emisyon da dengelenecek.
Rapora nazaran, 2050 yılına kadar elektrikli bir araç ile klâsik içten yanmalı bir aracın üretim etabından kaynaklanan emisyonları da benzer seviyede olacak. Lakin o vakte kadar elektrikli araçların üretiminden kaynaklanan emisyon daha yüksek olacak. Yazımızın sonuna gelirken, elektrikli araçların etrafa olan katkısının vakit ilerledikçe daha da artacağını, elektrik üretiminin yenilenebilir kaynaklara geçmesiyle sürecin hızlanacağını belirtelim.
