Ay doğarken yahut batarken neden bu kadar büyük görünür? Ay İllüzyonu, beynimizin bize oynadığı bu oyunun ismi. Fotoğraflar, Ay ufkun yakınındayken, gökyüzündeyken olduğu zamanki genişliğiyle birebir olduğunu kanıtlıyor. Lakin gözlerimizle algıladığımız durum bu değil. Bu durum, beynimizin görsel bilgileri sürece biçimine dayanan bir yanılsamadır. Binlerce yıldır gözlemleniyor olsa da, tam olarak neden Ay’ı bu türlü gördüğümüze dair tatmin edici bir bilimsel açıklama hala yok.
Kaynak: NASA/Bill Dunford
Dolunayın olduğu gece dışarı çıkın ve yükselişini izlemek için hoş bir yer bulun. Nefes kesici ve hayranlık uyandıran bir imgeyle karşılaşacaksınız. Ay’ı ufka yakın bir yerde gözlemleyin. İster uzaktaki bir dağın üzerinden, ister denizden yükseliyor, ister bir kent görünümünün ardında süzülüyor, ister sık ağaçların üzerinde beliriyor olsun, Ay ekseriyetle büyük görünür. Bu duruma sebep olan şey Ay İllüzyonu’dur. Ay’ın görünen büyüklüğü, atmosferimizin yahut diğer bir fiziğin tesirinden çok gerçek bir yanılsamadır. Bunu çeşitli hallerde kanıtlayabilirsiniz.
İşaret parmağınızı uzatın ve Ay’ın yanında tutun. Tırnağınızın ve Ay’ın neredeyse tıpkı boyutta olduğunu fark edeceksiniz. Ya da bir kağıt rulonun akabinde Ay’a bakmayı deneyin ya da eğilip bacaklarınızın ortasından geriye bakın. Bu biçimde baktığınızda, Ay göründüğü kadar büyük olmayacaktır.
Ay’ın boyutunu denetim etmenin bir öbür güçlü yolu da, ufka yakınken ve gökyüzündeyken başka farklı fotoğraflarını çekmektir. Kameranızın yakınlaştırma ayarlarını tıpkı tutarsanız, her iki fotoğrafta da Ay’ın yan yana birebir genişlikte olduğunu göreceksiniz. (Ufka yakınken dikey istikamette biraz ezilmiş görünebilir. Bu, atmosferin zayıf bir mercek üzere davranmasının sonucudur.
Fotoğrafçılar, binaların, dağların yahut ağaçların bulunduğu uzun bir mercek kullanarak, ufkun aşağısında Ay’ın fotoğraflarını çekerek Ay İllüzyonu’nu simüle edebilirler. Görüntünün üzerinde dev bir Ay’ın yer aldığı göz kamaştırıcı fotoğrafları gördüğünüzde unutmamalısınız ki bu imajlar, yere yakın uzak objeler yakınlaştırılarak oluşturulur. Diğer bir deyişle, yakınlaştırılmış bir görünüm olduğu için bu fotoğraflarda Ay daha büyük görünüyor.
3 Aralık 2017’de Washington’da bir muhteşem ay doğuyor. Bu dolunay, birbirini izleyen üç üstün ayın birincisiydi. Başka ikisi 1 Ocak ve 31 Ocak 2018’de gerçekleşti. Kaynak: NASA/Bill Ingalls
Ay’ın görünüşünün, gökyüzünde alçaktayken neden farklıdır? Ay, yüksek olduğu vakte kıyasla daha sarı yahut turuncu bir tona sahip olma eğiliminde olur. Bunun nedeni, Ay’ın ışığının atmosferde daha uzun bir uzaklık kat etmesidir. Ay ışığı daha uzun bir yol kat ettikçe daha kısa, daha mavi dalga uzunlukları ziyadesiyle dağılır ve geride daha uzun, daha kırmızı dalga uzunlukları çoğunlukta kalır. (Toz yahut kirlilik de kırmızımsı rengi derinleştirebilir.)
Henüz bilinmemektedir. Bu açıklama sizin için tatmin edici olmayabilir ve sizi hayrete düşürebilir. Bilim insanları bu durumu binlerce yıldır gözlemliyor olsalar da, Ay İllüzyonu için hala çok sağlam bir bilimsel açıklama bulunmuyor. Genel olarak, önerilen açıklamalar dünyayı görsel olarak nasıl algıladığımızla ilgili. Beynimiz, geceleri gökyüzünün neresinde olursa olsun Ay’ın arasının çok fazla değişmediğini bilmiyor üzere görünüyor.
Ay’ı bu biçimde görüşünüzde ön planındaki objelerin bir rol oynadığını düşünenler de var. Tahminen de ağaçlar, dağlar ve binalar beynimize Ay’ın olduğundan daha yakın ve daha büyük olduğuna inandırıyor olmalı. Yüz yıl evvel keşfedilen ve bunun nasıl meydana geldiğini açıklayan Ponzo illüzyonu denen bir tesir var. Ay İllüzyonu’nda, uzaklara uzanan demiryolu rayları üzere iki çizginin birleştiği bir sahneniz var. Bu çizgilerin üzerine eşit uzunlukta iki yatay çubuk çizildiğini düşünün. Şaşırtan bir biçimde, yatay çubuklar farklı boyutlarda görünüyor, zira beyninizin uzaklığın nasıl çalıştığına dair yerleşik algısı sizi bu halde algılamaya zorluyor. Fotoğraflardaki perspektifin çalışma mantığı da buradan gelmektedir.
Elbette bu da harika bir açıklama değil. Yörüngedeki NASA astronotları da Ay yanılsamasını görüyorlar lakin ön planda uzaklık ipucu vazifesi görecek objeleri yok. Yani, muhtemelen bilinmeyen bir çok sebep mevcut.
Ay’ı neden bu türlü gördüğümüze dair tam bir açıklama yok. Yeniden de dev bir Ay’ın – gerçek ya da yanılsama – hoş bir görüntü olduğu konusunda hemfikiriz.
Birisi bu durumu tam olarak çözene kadar, muhtemelen en uygunu Ay İllüzyonu’nun ve onun yarattığı karamsar, atmosferik ve bazen düpedüz akıldan çıkmayan görüntülerin tadını çıkarmaktır.
